Η Αυτοδιοίκηση σήμερα. Προτάσεις και Προοπτικές

>> Του Λεωνίδα Καρακούρου 

     Χρονιά εκλογών η φετινή και η κοινωνία μας βρίσκεται μπροστά σε νέες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσει. Συσσωρευμένα προβλήματα από τα προηγούμενα χρόνια αλλά και νέα οράματα για το μέλλον, μας προκαλούν να δώσουμε απαντήσεις, να ενεργοποιηθούμε σαν πολίτες. Σε 3 μήνες θα διεξαχθούν στη χώρα μας οι Αυτοδιοικητικές εκλογές (μαζί και οι ευρωεκλογές) ιδού λοιπόν η ευκαιρία, ιδού και  η πρόκληση. Τα χρόνια άλλωστε είναι πολύ δύσκολα και κανείς δεν πρέπει να επαναπαυθεί.

     Η πολιτική των μνημονίων της τρόικας και της νεοφιλελεύθερης δικομματικής κυβέρνησης, έφεραν την πατρίδα μας μπροστά σε μια πρωτοφανή ανθρωπιστική κρίση με εκατομμύρια ανέργους, φτωχοποιημένους και εξαθλιωμένους έλληνες. Το κοινωνικό κράτος, η ασφάλιση, η υγεία, η παιδεία έχουν καταρρεύσει ενώ το καλύτερο ανθρώπινο δυναμικό και η νεολαία μας, φεύγουν αναζητώντας ελπίδα στη μοναδική διέξοδο, την μετανάστευση.

     Υπάρχουν τεράστια ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν, πως φτάσαμε ως εδώ  και από τα πιο κρίσιμα είναι αυτά που αφορούν την Αυτοδιοίκηση στην πατρίδα μας. Θα προσπαθήσω λοιπόν από τη δική μου οπτική να μπω στο θέμα: Ποια είναι, ποιος ο ρόλος της, αν μπόρεσε να ανταποκριθεί στις σημερινές ανάγκες αλλά και  ποια Αυτοδιοίκηση θέλει σήμερα η Ριζοσπαστική Αριστερά. Έτσι για να απαντήσουμε στο επίκαιρο αυτό ερώτημα, καλό θα είναι να κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή στο θεσμό και την εξέλιξή του στην πατρίδα μας από την περίοδο της Ανεξαρτησίας μέχρι σήμερα, πιστεύοντας ότι έτσι θα βοηθηθούμε να καταλήξουμε σε καλύτερα συμπεράσματα.

     Από τη γέννηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα η ιστορία των θεσμικών ανακατατάξεων  της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, είναι μια ιστορία αντίρροπων δυνάμεων μεταξύ συγκεντρωτισμού και αποκέντρωσης.  Αρχικά το νέο ελληνικό κράτος προσπάθησε να κάμψει τις παραδοσιακές τοπικιστικές δυνάμεις  (που είχαν βαθιές ρίζες στις κοινότητες της περιόδου της Τουρκοκρατίας – προεστοί, δημογέροντες, κοτσαμπάσιδες κλπ) φοβούμενο ότι θα έθεταν σε κίνδυνο την ενότητα του νεοσύστατου κράτους.   

     Ήδη οραματιζόμενος ο Ρήγας Φεραίος στο «Πολίτευμά» του, αναφέρεται στη Δημοκρατική Διοίκηση όταν έρθει η Ανεξαρτησία, καθώς και στα Αιρετά Διοικητικά Σώματα, τη Δημοσιότητα των Συνεδριάσεων και στο προβάδισμα  που πρέπει να έχουν οι Συναθροίσεις του Λαού,  Επιλέγει δε τη διάρθρωση του κράτους σε Περιφερειακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση

     Ο Καποδίστριας πίστευε ότι το νέο κράτος πρέπει να διοικηθεί από μια ισχυρή Κεντρική εξουσία μέχρι να εξελιχθούν οι θεσμοί. Με τον ερχομό του Όθωνα και των Βαυαρών το νεοσύστατο κράτος διαιρείται διοικητικά σε Νομούς και Επαρχίες ενώ το 1833 με το διάταγμα του Maurer περί «συστάσεως των Δήμων» κάθε χωριό που είχε τουλάχιστο 300 κατοίκους μπορούσε να έχει συλλογικό εκλεγμένο Τοπικό Συμβούλιο και μονοπρόσωπο εκτελεστικό, το διορισμένο Δήμαρχο. Με τον τρόπο όμως αυτό, η δύναμη της δημοτικής εξουσίας συγκεντρώνεται στο Δήμαρχο ενώ οι εξουσίες που μπορούσε να έχει το Συμβούλιο, εξαφανίζονται.

     Το 1894 ο Τρικούπης αναρωτιέται δημόσια θέλοντας να αναδείξει το ζήτημα του ελέγχου από την κεντρική εξουσία: «πότε οι παρ ημίν Δήμοι άσκησαν αυτοτέλειαν» ;

     Το 1912 το κίνημα του Αστικού Εκσυγχρονισμού με την ηγεσία του Ελ. Βενιζέλου δηλώνει: « Το Δημοτικό σύστημα απέβη σε όργανο καταδυναστεύσεως στα χέρια των φατριών». Έτσι κατάργησε τους βαυαρικούς Δήμους αντικαθιστώντας τους με χιλιάδες μικρές κοινότητες με σκοπό την αποδυνάμωση των παραδοσιακών δυνάμεων αφού η πολιτική επιρροή περίπου 440 δημάρχων και ο σφικτός εναγκαλισμός τους με τους 340 βουλευτές, εμπόδιζαν την προσπάθεια εκμοντερνισμού του πολιτικού διοικητικού συστήματος. Έτσι στα τέλη του 1936 ο αριθμός των αυτοδιοικητικών οργανισμών εκτοξεύτηκε στις 6.000. 

     Η αύξηση του αριθμού αλλά κύρια η μετάθεση είσπραξης των εσόδων σε κρατικούς μηχανισμούς και η τελική εκμηδένιση της φορολογικής αυτοτέλειας των ΟΤΑ, οδήγησε στη δημιουργία θνησιγενών δήμων οι οποίοι βρέθηκαν σε μόνιμη εξάρτηση από τις κρατικές επιχορηγήσεις και την περαιτέρω εξάρτηση των δημάρχων από το πολιτικό και κομματικό σύστημα. Η οικονομική δυσπραγία των ΟΤΑ οδήγησε νομοτελειακά και σε απώλειες αρμοδιοτήτων. 

     Η σταδιακή αποψίλωση των αρμοδιοτήτων των ΟΤΑ από τις αποκεντρωμένες κρατικές υπηρεσίες σε συνδυασμό με την οικονομική τους εξάρτηση από το κεντρικό κράτος, βρήκε το τέλος του πολέμου ένα αυτοδιοικητικό σύστημα αδύναμο και πολιτικά εξαρτημένο ενώ, το μεγαλύτερο πλήγμα ήρθε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και μετά, με τις διώξεις αντιφρονούντων αιρετών κλπ. Οι όποιες νομοθετικές ρυθμίσεις ακολούθησαν μέχρι τη δεκαετία του ΄80, δεν δημιούργησαν κάποια σημαντική αναδιάρθρωση αφού δεν εφαρμόζονταν λόγω πολιτικού κόστους και άλλων … σκοπιμοτήτων.

     Ενδιαφέρον ωστόσο παρουσιάζει η αύξηση του «πολιτικού βάρους» των δήμων στην πολιτική ζωή με την κατάκτηση πολλών δημαρχιακών θέσεων από τις δυνάμεις του Κέντρου και της Αριστεράς που έβγαλε την Τοπική Αυτοδιοίκηση από ένα γραφειοκρατικό απολίτικο ρόλο και της προσέδωσε ένα πιο δημοκρατικό και αγωνιστικό χαρακτήρα.

     Αρχές της δεκαετίας του ΄90 με το Ν.2218/94, καθιερώνεται η αιρετή Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, τα δε νομικά της πρόσωπα μετατρέπονται σε δευτεροβάθμιους ΟΤΑ . Ακολούθησε αργότερα ο «Καποδίστριας» Ν.2539/97, ο οποίος μετέβαλε τα διοικητικά όρια των πρωτοβάθμιων ΟΤΑ μέσω συνενώσεων, αφήνοντας όμως ανέπαφο τον θεσμικό τους χαρακτήρα.

     Η σημερινή μορφή των ΟΤΑ είναι αποτέλεσμα του   «Καλλικράτη» Ν.3852/2010 ο οποίος συνένωσε περαιτέρω τους πρωτοβάθμιους ΟΤΑ και κατήργησε τις νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις αντικαθιστώντας τις ως δευτεροβάθμιους ΟΤΑ, από τις Περιφέρειες. Οι συνενώσεις με τον «Καποδίστρια» είχαν εθελοντικό χαρακτήρα ενώ με τον «Καλλικράτη» βίαιο και υποχρεωτικό μέσα στα πλαίσια της Μνημονιακής πολιτικής. Η χώρα χωρίστηκε σε 7 Αποκεντρωμένες Διοικήσεις,  13 Περιφέρειες και μόνο 325 (*) Δήμους ενώ συρρικνώθηκαν ταυτόχρονα τα οικονομικά τους κατά 60%.

    Στα 4 χρόνια εφαρμογής της μνημονιακής πολιτικής τα σημάδια της στον κορμό της ελληνικής κοινωνίας είναι τραγικά εμφανή και στην αυτοδιοίκηση ολοκληρωτικά καταστροφικά. Ενώ βρισκόμαστε στον πέμπτο χρόνο ύφεσης, οι αποδοχές των εργαζομένων μειώθηκαν στο μισό και η ανεργία καλπάζει σε δυσθεώρητα ύψη. Στους δημοκρατικούς θεσμούς η παρέμβαση του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Διευθυντηρίου είναι τέτοιας έκτασης που μόνο σε χώρες μειωμένης κυριαρχίας γίνεται ανεκτή. Και στην πρωτοβάθμια αυτοδιοίκηση με τη μείωση των θεσμοθετημένων πόρων, την μεταφορά επιπλέον (240) αρμοδιοτήτων μαζί με τις επερχόμενες ιδιωτικοποιήσεις των δημοτικών υπηρεσιών, οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια στην πλήρη κατάρρευση του συστήματος.

     Ως εκ τούτου και λόγω του χαρακτήρα της η Αυτοδιοίκηση, θα ήταν εχθρός πρώτου βαθμού στη μνημονιακή λαίλαπα, γιαυτό αντιμετωπίστηκε από την αρχή με όπλο τον «Καλλικράτη» ο οποίος δεν υπήρξε τίποτα άλλο παρά η θεσμική αγκαλιά της εφαρμοζόμενης πολιτικής. Βρεφονηπιακοί και Παιδικοί Σταθμοί, Βοήθεια στο Σπίτι, Απορρίμματα κλπ με τη μέθοδο του αποφασίζουμε και διατάζουμε οδηγούν στην πλήρη ιδιωτικοποίηση με τεράστια εγγυημένα κέρδη στους ιδιώτες και τεράστιο περιβαλλοντικό κόστος. Η ανακύκλωση γίνεται παρωδία και χάνονται τεράστια έσοδα ενώ η περιουσία των Δήμων περνάει για εκποίηση στο ΤΑΙΠΕΔ.

     Επιστέγασμα αυτής της εξοντωτικής πολιτικής είναι το «Παρατηρητήριο Οικονομικής Αυτοτέλειας» που μαζί με την χρεωκοπία των Δήμων θα επιβάλει  την ποινή της πλήρους εποπτείας από το Υπουργείο και στο τέλος την ολοκλήρωση ενός προαναγγελθέντος θανάτου. Δηλαδή, « τι είχες Γιάννη , τι είχα πάντα » !                                                                                                                                                           

     Ύστερα από δύο σχεδόν αιώνες ανεξαρτησίας, το ελληνικό κράτος δεν κατόρθωσε να έχει ένα πραγματικό και σύγχρονο σύστημα Αυτοδιοίκησης και με ένα βήμα μπρος-ένα πίσω, να παραπαίει σταθερά ανάμεσα στις αιώνια αντίρροπες δυνάμεις της αποκέντρωσης και του συγκεντρωτισμού.

     Στον αντίποδα όμως υπάρχει αφενός η κοινωνία που αντιπαλεύει το έγκλημα και αφετέρου η  Ριζοσπαστική Αριστερά που διαθέτει μια ισχυρή πρόταση για το αύριο. Μια πρόταση που βρίσκεται στον αντίποδα του άγριου νεοφιλελεύθερου σχεδίου που θέλει την κατάλυση της Αυτοδιοίκησης ως αυτόνομου και διακριτού πόλου του δημόσιου χώρου και μετατροπή της σε διοικητικό και εισπρακτικό μηχανισμό του κράτους με περιορισμένες αρμοδιότητες όπως απεργάζεται φιλότιμα ο κ. Φούχτελ.

   Η αυριανή κυβέρνηση της αριστεράς πρέπει να προχωρήσει σε βαθιές τομές και μεταρρυθμίσεις Ο εκδημοκρατισμός των αυτοδιοικητικών θεσμών να γίνει με κριτήριο τη γνήσια έκφραση της λαϊκής βούλησης, τη συμμετοχή των πολιτών και τη διαφάνεια στη διαχείριση των δημοσίων πόρων. Η αυτοδιοίκηση πρέπει να αποτελέσει φορέα κοινωνικής πολιτικής και αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου, σε πρωταγωνιστή στην αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης και βασικό στήριγμα του τοπικού και περιφερειακού σχεδιασμού.  Να απεγκλωβιστεί από τον κυβερνητικό εναγκαλισμό και τις πελατειακές σχέσεις έτσι που να επιτρέψει σε όλους τους πολίτες να εμπλέκονται στη συλλογική διαχείριση των κοινών.   Να προτάσσει την αλληλεγγύη και να δίνει τη δυνατότητα στην αυτοδιοίκηση να παίξει ουσιαστικό ρόλο στην παραγωγική και κοινωνική ανασυγκρότηση της τοπικής κοινωνίας. Προϋπόθεση όλων των παραπάνω είναι η ανατροπή του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου.

     Πρώτο μέλημα πρέπει να είναι η κατάργηση των 7 κρατικών  «Αποκεντρωμένων Διοικήσεων»   και του  «Καλλικράτη» και η αντικατάστασή του με ένα Νέο Αυτοδιοικητικό Χάρτη.  Στο νομό της Χίου για παράδειγμα να συγκροτηθούν νέοι Δήμοι γεωγραφικά ανά 4.000 έως 6.000 κατοίκους με τη σύμφωνη γνώμη βεβαίως των πολιτών στο μεγάλο δε Δήμο της πόλης, να συγκροτηθούν επίσης Τοπικά Διαμερίσματα γεωγραφικά ανά 4 - 6.000 κατοίκους με Τοπικά Συμβούλια που θα εκλέγονται και θα λογοδοτούν, θα έχουν μόνιμη έδρα και προϋπολογισμό με δυνατότητα μικρών τοπικών παρεμβάσεων, κοινωνικών και πολιτιστικών πρωτοβουλιών.

     Σε όλα τα επίπεδα να θεσμοθετηθεί η απλή αναλογική και η διεύρυνση της δημοκρατίας η οποία με τις αναγκαίες αλλαγές στους θεσμούς λήψης των αποφάσεων θα συμβάλλει στην εξάλειψη της διαπλοκής και της διαφθοράς των αιρετών. Να αλλάξει ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας του Δημάρχου (δημαρχοκεντρικός ).  

     Τέλος ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στην παραγωγική ανασυγκρότηση σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο με αλλαγή του «αναπτυξιακού προτύπου» με την ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων κάθε περιοχής και κάθε Δήμου με έργα κοινωνικών υποδομών που θα ενισχύουν την κοινωνική συνοχή, την αντιμετώπιση της ανεργίας και θα προτάσσεται η περιβαλλοντική προστασία, απαντώντας στα άμεσα σημερινά προβλήματα όπως η διαχείριση των απορριμμάτων, η αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας κλπ.

                                (*) Ο Λεωνίδας Καρακούρος είναι μέλος της ΧΙΑΚΗΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ                          

                (*)  Ο μέσος  όρος πληθυσμού των Δήμων στη Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία,

                    Ισπανία σήμερα, είναι κάτω από τις 5.000 κατοίκους