"Για τις επιλογές μας δεν έχει ευθύνη ο θεός"
«Αιτία ελομένου◘ θεός αναίτιος»
(Φρ. από την Ερμητική φιλοσοφία)
(ερμην: για τις επιλογές μας δεν έχει ευθύνη ο θεός)
>> Του Κ. Α Ναυπλιώτη
Ίσως θα νομίσατε πως ο τίτλος του παρόντος έχει σχέση με την τρέχουσα πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα. Όμως η φράση αυτή αναφέρεται στην αρχαιότατη Ερμητική φιλοσοφία. Θα μπορούσε βέβαια να τη συσχετίσει κανείς και με τη σημερινή οικονομικοκοινωνικοπολιτική πραγματικότητα…
Επί του προκειμένου σύμφωνα με την αρχαία ελληνική φιλοσοφική τάξη Μοίρα ή Μόρος είναι το μερίδιο του καθενός στη ζωή, ο κλήρος, η τύχη, η καλή ή κακή που όρισαν οι θεοί στον άνθρωπο. Ο Όμηρος διατυπώνει τα παραπάνω ως εξής: «επί γαρ τοι εκάστω μοίραν έθηκαν αθάνατοι» (βλ. Οδύσ. Τ. 592). Καταλαβαίνει κανείς πως εδώ πρόκειται για μια υπερβατική δύναμη που ρυθμίζει τα πάντα∙ στις αποφάσεις της οποίας είναι αδύνατο να αντιδράσει ο άνθρωπος. Αυτή καθορίζει τις συνέπειες στις πράξεις των ανθρώπων, φτάνοντας μέχρι τη συνέπεια του θανάτου (βλ. Σοφ. Οιδ. Τύραννος 713) «αυτόν ήξει μοίρα προς παιδός θανείν». Εκτός όμως από την μοίρα, οι άνθρωποι με τις προσωπικές τους επιλογές προκαλούν τις συμφορές τους. Αυτό είναι το «υπέρ Μόρον» των αρχαίων. Βλέπουμε πως τη διάκριση αυτή κάμνει με μοναδικό τρόπο ο Όμηρος (Οδυσ. Α 32-34) «Ω πόποι, οίον δυ νη θεούς βροτοί αιτιώνται. εξ ημέων γαρ φασι κακ’ έμμεναι∙ οι δε και αυτοί σφήσιν ατασθαλίησιν υπέρ μόρον άλγε’ έχουσιν,…» ερμην. Πω, πω, τι πράγμα (είναι) οι άνθρωποι να ρίχνουν τα βάρη στους θεούς. γιατί λένε πως τα κακά προέρχονται από ‘μας∙ όμως και αυτοί από δικές τους ατασθαλίες (απροσεξίες) παθαίνουν περισσότερα κακά που δεν προβλέπονται από τη μοίρα τους…
Ο θεός αυτό που μπορεί να κάνει είναι να δώσει καλές συμβουλές… Αυτός όμως που δεν ακούει τις καλές θεϊκές συμβουλές, πληρώνει για τις κακοκεφαλιές του.
Επομένως ο άνθρωπος είναι ανεύθυνος για όσα εξαρτώνται από την μοίρα(1), αλλά αποκλειστικά υπεύθυνος για τα «υπέρ Μόρον» τα οποία αποτελούν προσωπική του επιλογή. Η τοποθέτηση αυτή θα αναδειχθεί μέσα από την «διδασκαλία» της τραγωδίας όπου φαίνεται πως οι άνθρωποι την μοίρα την αντιμετώπιζαν στωϊκά, ενώ σε αυτά που αναφέρονται στα «υπέρ Μόρον», διερευνά τις αιτίες που οδήγησαν σε συγκεκριμένες ανθρώπινες πράξεις προκειμένου να φτάσει στην «των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Να πούμε αμέσως πως το αίτιον των τοιούτων παθημάτων είναι η «ύβρις»▪ δηλ. η υπερβολή, η υπερηφάνεια, η αυθάδεια και η αλαζονεία των ανθρώπων. Εδώ βλέπουμε πως κυριαρχεί η πρόθεση «υπέρ» η οποία δηλώνει την κάθε υπερβολή…η «ύβρις» εκπροσωπεί το αντίθετο της «ευνομίας» (δηλ. της τήρησης των νόμων), άρα εκφράζει την περιφρόνηση - υπέρ-βαση, και κυρίως των νόμων του φυσικού δικαίου. Ως αιτιατόν δηλ. αποτέλεσμα της υπέρβασης αυτής έρχεται η «νέμεσις»* η οποία δηλώνει την δίκαια αγανάκτηση απονέμει το δίκαιον και επιβάλλει την τιμωρία. Εδώ λοιπόν έρχεται η τιμωρία όταν το θείον «νεμεσίζεται» δηλ. οργίζεται, μέσω της «τίσις»** και της «άτις»*** και με αυτό τον τρόπο επιβάλλεται η τιμωρία και αποκαθίσταται η διασαλευθείσα τάξη. Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται και οι Ερινύες****, που κατ’ ευφημισμόν λέγονται Ευμενίδες (δηλ. σεβαστές) των οποίων τα ονόματα είναι∙ Τισιφόνη, Μέγαιρα & Αληκτώ. Αυτές είχαν το αποκλειστικό προνόμιο να τιμωρούν συγκεκριμένα αδικήματα, όπως η επιορκία, η ανθρωποκτονία, η έλλειψη σεβασμού στους ηλικιωμένους, αλλά και τους αλαζόνες και τους αυθάδεις. Η τιμωρία που επέβαλαν ήταν οι τύψεις συνειδήσεως, πράγμα ανυπόφορο και εφιαλτικό…που όμως και σε αυτό υπάρχει δρόμος για λύτρωση, μέσω της «λιτής»(5) (πρβλ. λιτανεία) δηλ. της προσευχής, μετανοίας και θλίψεως. Και μέσω της λογικής αυτής ο άνθρωπος γίνεται ανώτερος και ελεύθερος∙ γιατί μαθαίνει από την ανθρώπινη τραγωδία μέσω της οποίας ο θεατής λυτρώνεται από τα πάθη και τα ερωτηματικά της ζωής, και γίνεται ελεύθερος και ανώτερος άνθρωπος καθώς μαθαίνει από την Τραγωδία, που την παρακολουθούσαν όχι μόνον οι μορφωμένες γυναίκες και οι νεαροί αλλά γενικώς όλος ο κόσμος…«Τραγωδίαν δε αι τε πεπαιδευμέναι των γυναικών και σχεδόν ίσως το πλήθος πάντων…και παντοδαποί άνθρωποι εις θέατρα συλλεγόμενοι…» (Πλατ. Νόμοι 2, 658 & Πολιτ. 10, 604). Όμως προτού τελειώσουμε, θα ήταν παράληψη να μην αναφέρουμε την κυρίαρχη θέση που κατέχει η «ανάγκη» ανάμεσα στην αλληλουχία: ύβρις, νέμεσις, τίσις, άτη, Ερινύες, λιτή. Αυτή εκπροσωπεί την φυσική τάξη, που επιβάλλεται με τον φυσικό νόμο. Ως πρόσωπο αυτή είναι η Ανάγκη, η οποία παριστάνεται ως σύζυγος του Δημιουργού και μητέρα της Ειμαρμένης. Ο Δημιουργός όμως δεν αρκέστηκε με τη δημιουργία του, αλλά πρόβλεψε και για την καλή και απρόσκοπτη λειτουργία και επιβίωση (του κόσμου) με βάση κάποιους νόμους (ανάγκη), η υπέρβαση (ύβρις) των οποίων συνεπάγεται και αναπόφευκτες συνέπειες (νέμεσις).
Ως προς την ανάγκη και τη φοβερή δύναμή της, ο Θαλής μάς λέει: «Ισχυρότατον ανάγκη∙ κρατεί γαρ πάντων» δηλ. η ανάγκη είναι ισχυρότατη και υπερέχει όλων. Στην ίδια γραμμή ο Αριστοτέλης υπερθεματίζει λέγοντας: «Ουδείς ανάγκης μείζον ισχύει νόμος»****. Τίποτε λοιπόν δεν μπορεί να εμποδίσει, να παρεμβληθεί ή και να κάμψει το «μοιραίον» για το οποίο είναι απολύτως υπεύθυνος ο ίδιος ο άνθρωπος με τις επιλογές του. Γιατί αυτός είναι ο φυσικός νόμος, λειτουργεί αυτόματα και οπωσδήποτε δεν χρειάζεται επόπτη ο οποίος μάλιστα είναι «πανταχού παρών». Γιατί ο Δημιουργός έφτιαξε τον κόσμο, αλλά ρύθμισε και τον μηχανισμό αυτόματης λειτουργίας του. Στον καθένα μας εναπόκειται να πειθαρχεί στους νόμους της λειτουργίας αυτής∙ και μόνον τότε μπορεί να ελπίζει…
Σημειώσεις – διευκρινήσεις
◘ αιρέω, παρατ. ήρεον ενεργ. Λαμβάνω δια της χειρός, δράττομαι, αρπάζω βλ. ανάλ. Λξκ. Liddell – Scott και λξκ. ρημάτων της Αττικής πεζογραφίας Γ. Ν. Παπανικολάου εκδ. Παπαδήμα.
(1) Ουσιαστικά μιλάμε για Μοίρες οι οποίες σύμφωνα με τον ΟΡΦΙΚΟ ΥΜΝΟ υμνούνται ως «Μοίραι απειρέσιοι, νυκτός φίλα τέκνα μελαίνης…» ερμην. Ώ μοίρες αναρίθμητες, αγαπητά τέκνα της μαύρης Νύκτας… Η λέξη μοίρα ετυμολ. από το ρ. μείρομαι (ρίζα μερ, μέρος) δηλ. λαμβάνω μερίδιο, μετέχω τινός, μοιράζω –μαι, συμμερίζομαι…
▪ Ύβρις είναι κάθε υπερβολή, αλλά και κάθε ξεμάκραιμα από τη λόγική∙ με αποκορύφωμα αυτήν που έδειξε ο Ξέρξης στον Ελλήσποντο.
* Ως πρόσωπο η Νέμεσις θεωρείται θυγατέρα της Νύχτας και παρουσιάζεται από τους τραγικούς ως θεότητα που ταπεινώνει τον υπερ-όπτη, αλλά και τιμωρεί τα μεγάλα εγκλήματα, για να επαναφέρει στα ανθρώπινα την ισορροπία που διαταράχτηκε από την αδικία και την παρανομία. Η Νέμεσις εκφράζει μια γνήσια ελληνική αντίληψη, και με βάση αυτήν ερμηνεύτηκε η ήττα των Περσών στον Μαραθώνα, όταν οι Πέρσες ήταν σίγουροι για την νίκη τους, και γι’ αυτό έφεραν μαζί τους παριανό μάρμαρο για να στήσουν τρόπαιο γι’ αυτήν. Όμως για την υπεροπτική τους πράξη τιμωρήθηκαν (αφού ηττήθηκαν) από την Νέμεση, και το μάρμαρο αυτό το χρησιμοποίησαν οι Έλληνες για να στήσουν το άγαλμα της Νέμεσης στον Ραμνούντα.
**Τίσις –ιος= απότισις, ιδίως αποζημίωση, ικανοποίηση, «πληρωμή», αλλά και ανταπόδοση, εκδίκηση, τιμωρία, ποινή πρβλ. απότισις τιμής∙ βλ. Ιλ. Α 128 όταν οι Αχαιοί ζήτησαν από τον Δία να τους βοηθήσει, και του υποσχέθηκαν να του τα ξεπληρώσουν τριπλά και τετραπλά «αυτάρ Αχαιοί τριπλή και τετραπλή τ’ αποτ(ε)ίσομεν»…
*** Άτη∙ είναι η τιμωρία που στέλνουν οι θεοί μέσα από τη σύγχυση του μυαλού, την φρενοβλάβεια που οδηγεί στην ταραγμένη ψυχική κατάσταση…
Η τιμωρία αυτή γίνεται φανερή από την διδασκαλία του αρχαίου θεατρικού δράματος διότι ήτο το μέγα της ηθικής και δικαιοσύνης σχολείον, το οποίον ο δογματικός χριστιανισμός και άλλες θρησκείες, απηνώς κατεδίωξαν, διδάσκοντας την εγκαρτέρησιν, την άκρατον υπομονήν,ευνοούν την απόθησι-απόκρυψι των οδυνηρών συναισθημάτων-παθημάτων. Δηλαδή την διατήρησι των ασθενειών. (Γ. Μιστριώτης, Μεγάλη Ελλην. Γραμματολογία, Αθήναι 1972)
**** Οι Ερινύες ήταν κόρες του Δία και θεές του Άδη∙ τιμωρούσαν την επιορκία και την ασέβεια προς τους γονείς.
(5) Υπήρχαν και αι Λιταί που ήσαν θεές των παρακλήσεων, κόρες του Διός του προστάτη των Ικετών (Ζεύς Ικέσιος).
***** Ακόμα και σήμερα μένει στα χείλη των απλών ανθρώπων - και όχι μόνο στα χείλη των μορφωμένων - η φράση «ανάγκα και θεοί πείθονται» δηλ. και οι θεοί πειθαρχούν – υποτάσσονται στον νόμο της ανάγκης.
Βιβλιογραφία - πηγές
Ομήρου Οδύσσεια Μετάφρασις Κ. Δούκας εκδ. Ιδεοθέατρον – Γεωργιάδης Αθ. 1999
Τραγωδία – Αριστοτελική κάθαρσις β΄έκδ. Γεωργιάδης Α. Τζ. Ευσταθίου Αθ. 2005
Τραγωδίαι – Σοφοκλέους ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΤΥΡΑΝΝΟΣ υπό Γεωργίου Μυστριώτου Εν Αθήναις 1896
Ετυμολογικές και σημασιολογικές ανιχνεύσεις τ΄ β΄Απόστ. Μ. Τζαφερόπουλος εκδ. Γεωργιάδης Αθήναι 2009
Πλάτωνος Πολιτεία ή Περί δικαίου Πολιτικός Κ. Δ. Γεωργούλη Αθήναι Θεσ/νίκη 1939
Πλάτωνος Νόμοι – Κλασσική Βιβλιοθήκη (απόδοση Β. Μοσκόβη)
knafpl@hotmail.com
- Προσθήκη νέου σχολίου
- 1456 εμφανίσεις